Kiedy dokładnie mógł trafić lubański poliptyk do Wrocławia? Niestety, póki co nie dotarłem do tak dokładnej informacji. Nie wiadomo też co się działo z ołtarzem w czasie ofensywy radzieckiej na przełomie lutego i marca 1945 roku. W czasie tym klasztor został zniszczony, spalony, a nawet opanowany przez wojska sowieckie. Czy został gdzieś ukryty? Po wojnie mamy kolejną lukę w jego historii.
Jak wcześniej wspomniałem, P.Skobel, mimo że nie był tego całkiem pewny, stwierdził, iż ołtarz znajduje się w kościele Św. Krzyża. Odnalazłem go jednak w świątyni NM Panny na Piasku. Kościół ten został bardzo mocno zniszczony podczas walk o Wrocław. Jego wstępna odbudowa miała miejsce w latach 1946-48, a zasadnicza dopiero w latach 1961-63. Właśnie wówczas zaczęto uzupełniać wyposażenie kościoła o elementy pochodzące z innych obiektów sakralnych Dolnego Śląska, sądziłem wstępnie, iż w tym zapewne o tryptyk z Lubania.
Aby rozwikłać te dylematy wystąpiłem z prośbą o pomoc w uzyskaniu informacji do Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków oraz do Muzeum Archidiecezjalnego we Wrocławiu. Historię powojenną ołtarza do pewnego stopnia naświetlił mi dyrektor tej ostatniej instytucji ks. prof. Józef Pater – „w Muzeum nie posiadamy spisanej historii interesującego Pana tryptyku z Lubania, poza notatką sporządzoną przez Panią dr Annę Ziomecką w Rocznikach Sztuki Śląskiej. Z autopsji wiem, że po przewiezieniu go wraz z innymi zabytkami do Wrocławia, był eksponowany w kościele św. Krzyża, gdyż tam zamierzano otworzyć tzw. oddział Muzeum Archidiecezjalnego, ale wraz z innymi tryptykami od 1966 r. znajduje się w kościele NMP na Piasku, który został odbudowany już jako ostatni, na uroczystości milenijne i tam znajduje się do dziś. A zatem historia powojenna była raczej skromna i spokojna.”
Natomiast z WUOZ dużą pomoc uzyskałem od Pani Iwony Stoces, która udostępniła mi karty ewidencyjne tego zabytku. W inwentaryzacji zabytków ruchomych Wrocławia istnieje ciekawa wzmianka, iż „ołtarz z klasztoru magdalenek w Lubaniu, po sekularyzacji złożony w magazynie obiektów wyposażenia pochodzącego z sekularyzowanych klasztorów śląskich, mieszczącym się w dawnym klasztorze augustianów na Piasku”, a także „po 1945 roku przejęty przez Kurię Metropolitalną we Wrocławiu”. Problem jednak w tym, iż lubański klasztor magdalenek nie został poddany sekularyzacji przez władze pruskie. Owszem, po upaństwowieniu wiele zabytków trafiło do magazynu wyposażenia sekularyzowanych klasztorów śląskich, znajdującego się w byłym klasztorze cysterskim na Piasku (a więc przy Bibliotece Uniwersyteckiej – działa tam od 1811 roku). Prawdopodobnie chodziło jednak o zagrabienie ziemi, ruin klasztoru i jego mienia w 1948 roku. Można się jedynie domyślać, iż jako ocalały z klasztoru znajdował się pod opieką proboszczów kościoła Świętej Trójcy, tym bardziej, iż od 9 listopada 1945 roku kuratorem majątku magdalenek został administrator parafii Świętej Trójcy. Pozostałym magdalenkom, jako Niemkom z pochodzenia, trudno współpracowało się z proboszczami parafii, nawet w tym stopniu, że zakon w Lubaniu o mało nie został zlikwidowany wskutek działań ks. Jana Winiarskiego.
Wertując kolejne wzmianki trafiłem na stare zdjęcia kościoła Św. Krzyża. Wśród nich były także liczne fotografie wnętrza z okresu powojennego. Kościół ten uległ dużym zniszczeniom w trakcie oblężenia Wrocławia. Został poddany odbudowie w latach 1946-50, a następnie 1958-1959. Wśród licznych zdjęć moją uwagę przyciągnęły dwie czarno-białe fotografie z 1958 roku, które przedstawiały... lubański tryptyk. Dotarłem do autora tych zdjęć – Pana Witolda Komorowskiego, który potwierdził datę ich wykonania i przesłał mi jeszcze kilka kolejnych. Był wówczas studentem elektroniki na Politechnice Wrocławskiej i pozwolę sobie zacytować jego słowa „łaziłem wtedy po mieście i fotografowałem różne rzeczy, które wydały mi się ładne bądź ciekawe”.
Wszystkie zebrane dane potwierdzają więc, iż po wojnie tryptyk trafił najpierw do magazynu kurii, a następnie do kościoła Św. Krzyża i dalej do pobliskiego kościoła NMP na Piasku. Niestety nie znam dokładnej daty przewiezienia lubańskiego tryptyku do Wrocławia. W 1951 roku wywieziono do Wrocławia z Lubania dzwony z wieży trynitarskiej, które dziś znajdują się na południowej wieży katedry pw. Jana Chrzciciela, może więc również w tym czasie to samo spotkało lubański ołtarz. Po tym akcie tryptyk wszedł w skład zasobów Muzeum Archidiecezjalnego we Wrocławiu. Nie dotarłem też do dokładnych dat jego przenosin. Ks. prof. Józef Pater przypuszcza, iż w 1966 trafił do kościoła NMP. W roku 1976 A.Ziomecka pisała, iż tryptyk znajduje się na ołtarzu w kościele NMP na Piasku. Z pewnością nie był to jednak ołtarz główny, lecz prawdopodobnie któryś z bocznych (w północnej nawie?). Na podstawie zdjęć archiwalnych ustaliłem, że nie było go na dzisiejszym miejscu jeszcze w latach 1973-75, natomiast pojawił się na nim na zdjęciach z lat 1983-85. W kościele NMP przechowywany jest jako depozyt, podobnie jak kilka innych średniowiecznych ołtarzy szafkowych.
Przy okazji wertowania informacji na temat opisywanego ołtarza, wyjaśniła się zagadka czemu lubańscy annaliści nie wspominali do końca XIX wieku o tym ołtarzu. Okazało się, iż nie był to ołtarz wykonany dla klasztoru magdalenek w Lubaniu. Przedwojenni historycy sztuki wskazywali na jego dolnołużyckie bądź lubuskie pochodzenie (brandenburskie). Według H. Lutscha ołtarz ten pochodził z okolic Gubina, natomiast H.Braune i E.Wiese twierdzili, za miejscowymi przekazami klasztornymi, iż został on przywieziony z Neu-Zelle. Obie informacje zasadniczo więc się pokrywają, gdyż Neu-Zelle (pol. Sławin, łuż. Nowa Cala) położone jest 17 km na północ od Gubina. W miejscowości tej znajdował się klasztor cysterski założony 12 października 1268 przez margrabiego Miśni Henryka III, jako obiekt podkreślający granice jego panowania. Klasztor został w 1817 roku zsekularyzowany (zlikwidowany i przejęto majątek) przez władze pruskie. Obecnie zarządza nim fundacja i pełni rolę muzealną. Według tradycji magdalenek ołtarz ten miał przekazać lubańskiemu klasztorowi w 1880 roku duchowny, a zarazem ponoć i radca Krause z Wittichenau, właśnie z kościoła w Neu Zelle. Czemu jednak duchowny z Wittichenau miał przekazać ołtarz z Neu Zelle i to do Lubania? Śledząc wzmianki na temat parafii w Wittichenau znalazłem informację, iż w roku 1882 przybył tam kapłan Robert Krause, który pełnił funkcję proboszcza aż do 1922 roku. Był on wielkim miłośnikiem kultury i sztuki, kolekcjonerem, w tym mecenasem ratowania zabytków sakralnych. Czyżby przekazanie ołtarza nastąpiło więc zanim objął funkcję proboszcza ? A może zapamiętano błędną datę? Przypuszczalnie również z tego samego klasztoru ufundował on do swojej parafii w Wittichenau tzw. „Rosenkranzmadonna” (Madonna z Różańcem), rzeźbę z 1672 roku. Bez dokładnej analizy dokumentów klasztornych po stronie niemieckiej, trudno jednak dziś zweryfikować prawdziwość tej informacji. Także należałoby sprawdzić kim był Robert Krause, czy nie miał lubańskiego pochodzenia, gdyż nazwisko to było dobrze znane w Lubaniu, a ród ten piastował w historii miasta ważne funkcje publiczne, np. w XVI wieku Petrus Krauss był 13 razy burmistrzem, Abraham Krause był rektorem lubańskiej szkoły w latach 1578-82 (zapamiętano go dobrze, bo powrócił na katolicyzm), w 1595-1608 Balthasar Krause był nauczycielem w tej samej szkole a później rajcą, a Caspar Crusius (Krause) był w latach 1654-57 pastorem w kościele Panien.
P.Stefaniak, w najnowszej książce o magdalenkach lubańskich, błędnie podał, iż z tryptyku zachowało się jedynie skrzydło (ukazując na zdjęciu korpus a nie skrzydło), a ołtarz przed 1945 rokiem miał być wyposażeniem kościoła parafialnego. Uważał, iż miał powstać jako nowe wyposażenie klasztoru, który spłonął w 1487 roku.
Jako jeden z lepiej zachowanych i piękniejszych poliptyków średniowiecznych Dolnego Śląska, w roku 1926 (od sierpnia do października) ołtarz z Lubania trafił na wystawę sztuki średniowiecznej Schlesische Malerei und Plastik des Mittelalters we Wrocławiu. Przed jego wystawieniem został odnowiony. Po wystawie prawdopodobnie wrócił do Lubania.
(c.d. w następnym numerze)
Tomasz Bernacki
Z dnia: 2012-04-18, Przypisany do: Nr 8(439)